Sonny Boy

Samenvatting
Als de jonge rooms-katholieke Rika van der Lans en de protestantse Willem Hagenaar in 1911 trouwen tegen de wil van hun families, is het schandaal niet te overzien. Toch begint de toenadering met de bloedverwanten snel en wonen Rika, haar man en hun vier kinderen binnen enkele jaren gelukkig samen in Den Bosch. De sfeer slaat echter om als Willem voor zijn werk moet verhuizen naar het dorp Goeree. Rika kwijnt er weg van verveling en mist de zwierigheid van de grote stad. Als haar man, niet wetende wat hij met zijn steeds opstandigere vrouw aanmoet, zijn handen niet meer thuis kan houden pakt ze in 1926 haar spullen en vertrekt naar Den Haag. Hier woont ze enige tijd onder primitieve omstandigheden samen met haar kinderen. Ondanks de moeilijke tijden stemt Rika er in toe Waldemar Nods in huis te nemen, een Surinaamse jongen die voor het grote geld naar het rijke Nederland is gekomen. Ondanks het leeftijdsverschil van ongeveer twintig jaar bloeit snel er iets tussen het tweetal en het duurt niet lang voor Rika merkt dat ze zwanger is. Haar kinderen vatten dit nieuws minder blij op dan gehoopt. Haar oudste zoon Wim loopt samen met zijn broertje Jan zelfs weg, terug naar hun vader. Willem, nog steeds onwillig de scheidingswens van zijn vrouw te accepteren, barst na het aanhoren van het verhaal van jaloezie. Rika is ondertussen om haar relatie met een zwarte man compleet verstoten door haar omgeving, en ondanks de pijn die het doet ziet ze zich snel genoodzaakt haar overige twee kinderen, Bertha en Henk, ook naar hun vader te sturen. Deze verbiedt hun vervolgens echter elk contact met hun moeder.

Vol verdriet over het “verlies” van haar kindjes verhuist Rika met Waldemar en hun zoontje Waldy naar Scheveningen, waar het haar ondanks de crisisjaren dertig lukt een goedlopend pension te starten. Eind jaren dertig treedt het paar in het huwelijk en begint het contact met Rika’s kinderen langzaam weer redelijk op gang te komen.
Als de Tweede Wereldoorlog begint komt Rika snel in de LO terecht, de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers. Het opvangwerk zet ze door, ook nadat het gezin door de Duitse evacuatie van Scheveningen opnieuw terug moet verhuizen naar Den Haag. De Duitse overheersing begint steeds een grimmigere omvang aan te nemen. Maar door stom toedoen van een van haar onderduikers, de SS-deserteur Gerard van Haringen, wordt haar gezin januari 1944 verraden en worden al haar Joodse gasten op de trein gezet. Rika, Waldy en Waldemar worden opgesloten in een gevangenis voor mensen uit het verzet, het Oranjehotel in Scheveningen. Waldy is snel vrij en wordt in afwachting van de vrijlating van zijn ouders opgevangen door verschillende gezinnen.
Door haar verbeten koppigheid wordt Rika gedurende haar verblijf in het Oranjehotel sterk mishandeld door haar woedende ondervragers. Waldemar wordt snel naar het werkkamp in Vught gestuurd en ook Rika verhuist daar na enkele maanden heen. Hun wegen worden echter opnieuw gescheiden als Waldemar naar het concentratiekamp Neuengamme wordt verplaatst. Door zijn kennis van de Duitse taal weet hij daar een baantje in de kampadministratie te bemachtigen, waardoor hij het er naar omstandigheden redelijk heeft. Rika wordt later op transport gezet naar het vrouwenkamp Ravensbrück. Hier overlijdt ze februari 1945 aan de gevolgen van dysenterie.
Ook Waldemar overleeft uiteindelijk de oorlog niet. Na de bevrijding van zijn kamp worden de overlevenden opgevangen op het schip “Cap Arcona” aan de Oostzee. De Britse veiligheidsdienst vermoedt echter dat de haven vol SS’ers zit en bombardeert de plaats 3 mei 1945. Duizenden van de zwaar ondervoede ex-kampleden weten het slechts enkele minuten uit te houden in het ijskoude water. Waldemar lukt het zwemmend de kust te halen, maar hij wordt op het strand neergeschoten door Duitse soldaten.

Via ooggetuigen van de dood van zijn ouders weet Waldy na de bevrijding snel dat zoeken geen zin heeft. Hij krijgt het zeer moeilijk met het verlies en tot grote opluchting van de familie van Rika nemen naar Nederland geëmigreerde familieleden van Waldemar de opstandige jongen in huis. Om zijn worsteling te doorbreken probeert Waldy na vijftig jaar zijn leven op papier te zetten, maar zonder bevredigend resultaat. Het heeft hem zonder meer geholpen dat uiteindelijk Annejet van der Zijl het verhaal reconstrueerde.

Tijd en ruimte
Het verhaal speelt zich af in verschillende plaatsen in Nederland. Den Haag, Den Bosch, Goeree, Scheveningen en Vught. Later in het boek belanden Waldemar en Rika in Duitsland, respectievelijk in Neuengamme en op de Cap Arcona en in Ravensbrück. Ook de Surinaamse plaats Paramaribo en het schip waarmee Waldemar naar Nederland vertrekt worden beschreven.
Het boek begint in de eerste jaren van de twintigste eeuw en eindigt ruim zestig jaar later. De verteltijd is niet chronologisch. Gebeurtenissen worden omgedraaid (het boek eindigt met de beschrijving van Waldemars dood), er wordt naar de toekomst geblikt en tot het moment dat ze elkaar kruisen worden de levens van Rika en Waldemar in delen om en om beschreven.

Personages
Rika van der Lans. Een vrouw die strijd waar ze voor staat. Volgens mensen die haar gekend hebben gekenmerkt door onmisbaar flitsende ogen. Zet alles op alles om haar “verloren” kinderen terug te krijgen, zet in de tussentijd haar extra moederliefde in om eerst haar pensiongasten en later onderduikers het naar de zin te maken.

Waldemar Nods. Een Surinaamse “Ocean Swimmer”, een jongen die voorbestemd is het in Nederland te maken. Uiterst rustige, beleefde man. Hij heeft veel moeite te gronden in het bekrompen koude Nederland, maar terugkeren naar Suriname wil hij zijn gezin niet aandoen. Stierf terwijl hij deed wat hij het liefst deed om zich vrij te voelen. Zwemmen.

Waldy Nods, bijnaam Sonny Boy. Redelijk opstandige jongen, heeft het niet altijd makkelijk met de wilde verhuizingen van zijn ouders en heeft moeite met de pesterijen op school. Na de dood van zijn ouders verliest hij ook een flink stuk van zichzelf.

Willem Hagenaar. Trotse man, dolverliefd op Rika. Hij kan het niet verkroppen als zijn vrouw hem verlaat en stelt alles op alles haar bij hem terug te krijgen. Pas na het bericht van haar dood lukt het hem weer meer naar zichzelf te kijken.

Bertha Hagenaar, door bekenden “Zus” genoemd. Dochter van Rika. Heeft veel moeite met het gemis aan moedergevoel bij haar strenge vader. Zij houdt als enige consequent het contact met haar moeder vol.

De Vertelwijze

Van der Zijl schrijft in de alwetende vorm en ondersteunt haar verhaal af en toe door citaten en (delen van) brieven of dagboekfragmenten van Waldemar, Rika, Waldy en Bertha.

Motieven

Water. Waldemar voelt zich vrij als hij zwemt. Als kind hing hij achter de grote schepen in Paramaribo, door het geluid van de branding komt hij tot rust in Scheveningen en hij zal uiteindelijk in de golven sterven.

Verboden liefde. Als Rika zich aan de “normen en waarden” van haar omgeving had gehouden waren de twee mannen met wie ze haar leven gedeeld heeft nooit haar partner geweest. Ook blijkt later in het boek dat het merendeel van haar kinderen niet zonder schandalen zal trouwen. Ex-man Willem trouwt uiteindelijk met de hulp, ver benenden zijn stand dus.

Verhuizen. De gezinnen van Rika veranderen in elke vorm vaak van woon- of verblijfplaats. Waldemar wisselt zelfs van werelddeel. Zelfs hun laatste maanden in de concentratiekampen brengen Rika en haar man elk op verschillende locaties door.

Hoop. Ondanks de tegenslagen blijven de personages hopen op een goede afloop. Dit geldt voor Rika in het begin en tegen het eind van het boek voor de hereniging met haar kinderen, maar ook wordt flink gebeden voor een spoedig einde van de oorlog.

Zwart en wit. Er is veel sprake van racisme jegens de donkere Surinamers en antisemitisme jegens joden, maar ook blijkt de Nederlandse samenleving allesbehalve zwart en wit gehandeld te hebben in oorlogstijd. Iedereen verraadde iedereen. Goed en fout bestond niet.

Titel- en mottoverklaring

“Sonny Boy” is een liedje van Al Jolson en de bijnaam die Waldemar en Rika liefkozend aan Waldy gaven. Hij is het bewijs van hun verboden maar krachtige liefde.
Het Liedje is tevens is een van de twee motto’s van het boek
Hier de eerste drie regels:

When there are grey skies
I don’t mind the grey skies
You make them blue, Sonny Boy

Een mooie omschrijving voor het gezin Nods- Van de Lans. Hoeveel tegenslagen ze ook te verduren kregen, hun liefde maakte alles meer dan voldoende mooi.

Ook citeert Van der Zijl de historicus Sebastian Haffner.

‘Wie iets van een bepaalde tijd wil begrijpen, moet biografieën lezen, en dan niet die van staatslieden, maar de in aantal veel te schaarse biografieën van onbekende burgers.’

Niet leiders bepalen een oorlog, burgers beleven hem.

Relatie tussen boek en schrijfster
“Sonny Boy” is het derde boek van de voormalige journaliste. Hiervoor beschreef ze de levensloop van Annie M. G. Schmidt en Fritzi ten Harmsen van der Beek. In tegenstelling tot die verhalen is “Sonny Boy” het verhaal van onbekende mensen. Een inwisselbare samenloop der omstandigheden in wereldschokkende tijden.

Stijl
Van der Zijl maakt veel gebruik van beeldspraak

‘…Maarten Spaans, een energieke jongen vol geldingsdrang, die op zijn prooi joeg met hetzelfde plezier en gebrek aan invoelingsvermogen als een jager op konijntjes.’ (blz. 131)

Ook wijdt ze niet uit over de gevoelens van haar personages, ze blijft continu subtiel.

‘Rika stond er koket bij in haar met bont afgezette mantelpakje, en iets in haar blik suggereert dat de verhouding tussen haar en Waldemar toen al niet helemaal zakelijk meer was.’ (blz. 56)

Om bepaalde omstandigheden te verduidelijken maakt ze gebruik van citaten of (delen van) brieven.

‘Donderdag 10 mei 1944
In de trein
Dag lieve kinderen
Dag Vadertje en Moedertje
Dag lieve broers en zussen
Allemaal een dikke zoen
Ik ga naar Vught
Naar mijn lieve man
Bid veel voor ons
Houd goeden moed
Ik zal flink zijn hoor
Jullie liefhebbende moeder
Rika’ (blz. 158)

En weet ze heel visueel te schrijven.

‘Het grijsbruine, warme water van de rivier klotste loom tegen de steigers en Waldemar zwom, hij zwom naar huis.’ (blz. 220)

Literaire kenmerken
In de modernistische cultuur is sprake van pluriformiteit. Betekenissen, denkvormen en levensvormen kunnen steeds anders zijn en toch gelijktijdig voorkomen. Dit is mooi passend bij de relatie tussen Rika en Waldemar, het probleem dat mensen uit verschillende culturen of milieus ondanks bezwaren uit hun omgeving samen iets willen beginnen is van alle tijden, en zeker van de hedendaagse multiculturele samenleving.

De thematiek
Een onmogelijke liefde, die toch kon. De liefde tussen Waldemar en Rika kon eigenlijk niet omdat zij blank was en hij donker, en ze verschilden 18 jaar. Rika was nog niet gescheiden toen haar affaire met Waldemar begon, en ze was ook al vrij snel zwanger.
Maar het lukte hen toch, ze hebben samen moeilijke tijden doorgemaakt, maar ze kwamen er weer bovenop en trokken zich niets aan van wat anderen zeiden (hoewel het wel pijn deed).

Sonny Boy is het teken en de vrucht van hun liefde. En de belofte voor betere tijden. Een perfecte titel, het is, als je weet waar ‘Sonny Boy’ voor staat, waar het boek om draait, het thema.
Waldy helemaal niet zo een grote rol speelt in het boek, alleen het laatste hoofdstuk
‘het koekoeksjong’ gaat over hem, maar hij is een symbool.